Reading Time: 9 minutes

Η Ελλάδα του σήμερα βαδίζει στα χνάρια της παρακμής που περιέγραψε ο Πολύβιος. Μπορεί η Ιστορία να αλλάξει πορεία ή είναι ήδη αργά;

Η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται ποτέ με τον ίδιο τρόπο, όμως οι μηχανισμοί της παρακμής παρουσιάζουν εντυπωσιακή ομοιότητα μέσα στους αιώνες. Στην εποχή του Πολυβίου, η υπογεννητικότητα και η αδιαφορία για τη δημιουργία οικογένειας οδήγησαν τις ελληνικές πόλεις στην αδυναμία ανανέωσης του ανθρώπινου δυναμικού τους, προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για την υποταγή στη ρωμαϊκή ισχύ. Σήμερα, η Ελλάδα αντιμετωπίζει μια παρόμοια κρίση: γήρανση πληθυσμού, ερήμωση των επαρχιών, και αδυναμία ανάταξης. Είναι άραγε η Ιστορία καταδικασμένη να ξαναγραφεί μπροστά στα μάτια μας;

Η υπογεννητικότητα της Ύστερης Ελληνιστικής Περιόδου

«Κατά την ύστερη ελληνιστική περίοδο (146–31 π.Χ.), η Ελλάδα, αν και πολιτιστικά ζωντανή, βίωσε μια βαθιά πολιτική και δημογραφική παρακμή υπό τη σκιά της ρωμαϊκής κυριαρχίας.»

Η πτώση του Ελληνισμού δεν συντελέστηκε απότομα και βίαια· υπήρξε μια παρατεταμένη διαδικασία εσωτερικής αποσύνθεσης, που άνοιξε τον δρόμο σε εξωτερικές επεμβάσεις και τελικά στην κατάκτηση από τους Ρωμαίους. Ένα από τα πιο ανησυχητικά φαινόμενα αυτής της περιόδου ήταν η δραματική υπογεννητικότητα, ιδιαίτερα εμφανής στον 3ο και 2ο αιώνα π.Χ.

Ο Πολύβιος, ένας από τους σημαντικότερους ιστορικούς της εποχής, αναφέρει ως επακόλουθο της καταστροφής της Κορίνθου από τους Ρωμαίους και την υποταγή της Ελλάδας:

«Ἐν τοῖς καθ’ ἡμᾶς χρόνοις ἐγένετο πᾶσα ἡ οἰκουμένη φειδομένη καὶ ἀτεκνία περιπεσοῦσα, καὶ δυσγενείας καὶ ὀλιγογονίας, παραδόξως καὶ ἀλόγως, καὶ τοῦ κακῶς γενομένου τὴν αἰτίαν οὐ διὰ λοιμῶν οὐδὲ διὰ πολέμων, ἀλλὰ διὰ τὴν ἀνθρώπων προαίρεσιν γεγενῆσθαι· καὶ γὰρ ἔμπλεως οὔσης εἰρήνης καὶ τῶν πρὸς ζωὴν εὐποριῶν ἐτράποντο τινὲς εἰς φιλοπρωτίαν καὶ φιλοχρηματίαν, ἄλλοι δὲ εἰς τρυφὴν καὶ ῥᾳθυμίαν, καὶ διὰ τὴν τούτων φιλοδοξίαν καὶ ἀπληστίαν οὔτε γάμων ἐπεμελοῦντο οὔτε τέκνα βούλονται γεννᾶν, ἢ δε γεννηθῇεν, ἀφίεσαν τὰ γεννώμενα θρέψαι καὶ τρέφειν, ὡς ἀποσκοποῦντες ὅπως ἀταλαιπώρως πάντα διάγωσιν.»

Η περιγραφή του Πολυβίου αποτυπώνει μια κοινωνία που, παρά τις συνθήκες ειρήνης και ευημερίας, έπεσε σε μια επικίνδυνη αδιαφορία για το μέλλον. Ο πλούτος, η ατομική φιλοδοξία και η ηδονιστική αναζήτηση της άνεσης υπερίσχυσαν έναντι του καθήκοντος προς την πατρίδα και την οικογένεια. Αντί να αποτελούν εφαλτήριο για δημιουργία, οι ευνοϊκές συνθήκες έγιναν αφορμή για στασιμότητα και τελικά για παρακμή.

Η κοινωνία αυτή, που κάποτε στηριζόταν στη φιλοτιμία και στην αίσθηση της κοινής ευθύνης, γερνούσε και μαράζωνε. Αυτό το φαινόμενο παρατηρήθηκε ιδιαίτερα στις μεγάλες πόλεις της νότιας Ελλάδας, όπως η Αθήνα και η Κόρινθος, όπου η μείωση του αριθμού των πολιτών οδήγησε σε πολιτική αποδυνάμωση και κοινωνικές ανισορροπίες.

Ο Πολύβιος, συνεχίζοντας, τονίζει:

«Ἐπελθόντος τοίνυν τοῦ κακοῦ λαθεῖν πᾶσαν κατενίκησε πόλιν, ὥστε μυρίας καὶ κενὰς εἶναι πόλεις καὶ τὰς πρότερον ἄκρως εὐανθρωπήτους ἐπιδεῖν ἐρημίας ἢ σπανιότητος, καὶ μὴ δυνηθῆναι καταπληρωθῆναι τὴν ἀδυναμίαν ταύτην οὐδὲ παρὰ πάσης εὐλαβείας νόμων τε καὶ ἠναγκασμένων εἰσενεκθεισῶν ἐπιτροπείων τε καὶ παρακλητικῶν εὐχῶν εἰς τό τε γεννᾶν καὶ τρέφειν τέκνα.»

Ακόμη και η θέσπιση νόμων και οι κρατικές εκκλήσεις δεν ήταν αρκετές για να αναστρέψουν την τάση. Οι πολίτες προτιμούσαν τη βραχυπρόθεσμη άνεση από τη θυσία που απαιτούσε η ανατροφή τέκνων, οδηγώντας έτσι σε έναν φαύλο κύκλο παρακμής.

Αντίστοιχα σήμερα, η Ελλάδα αντιμετωπίζει μια παρατεταμένη κρίση υπογεννητικότητας. Παρά τις διαφορετικές οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, το φαινόμενο της καθυστέρησης ή της άρνησης δημιουργίας οικογένειας λόγω ατομικών επιδιώξεων και φόβου για το μέλλον παραμένει εντυπωσιακά παρόμοιο.

Ο Θουκυδίδης είχε επισημάνει ήδη από την εποχή του ότι η διάλυση του κοινωνικού ιστού μπορεί να επέλθει “ἐξ ἰδιωτικῶν ἐρίδων” και να οδηγήσει στην “ἀπώλειαν τῆς πόλεως”. Η ιστορική εμπειρία μας διδάσκει ότι η ιδιώτευση και η αδιαφορία για το κοινό καλό καταλήγουν αναπόφευκτα στην κατάρρευση του συνόλου.

Εξάλλου, ο Πλάτων, στον Πολιτικόν, προειδοποιούσε ότι όταν οι άνθρωποι τοποθετούν το προσωπικό συμφέρον πάνω από το κοινό, οι κοινωνίες γίνονται ευάλωτες στην αναρχία και στην παρακμή.

Η υπογεννητικότητα της ύστερης ελληνιστικής εποχής δεν υπήρξε ένα μεμονωμένο γεγονός, αλλά σύμπτωμα βαθύτερης ηθικής και κοινωνικής κρίσης. Το ίδιο φαινόμενο, με νέες μορφές, απειλεί σήμερα την Ελλάδα .

---

Ρήσεις του Πολυβίου και Παραλληλισμοί με το Σήμερα

1. Ρήση Πολυβίου:
   «Οὐχ οὕτως ὑπὸ τῆς Ῥώμης κατεστράφημεν, ὡς ὑπὸ τῆς ἰδίας ἡμετέρας ῥᾳθυμίας.»
   «Δεν καταστραφήκαμε τόσο από τη Ρώμη όσο από την ίδια μας την αδράνεια.»
   Σήμερα: Η σύγχρονη Ελλάδα δεν απειλείται μόνο από εξωτερικούς παράγοντες, όπως οικονομικές πιέσεις και γεωπολιτικούς κινδύνους, αλλά κυρίως από την εσωτερική κόπωση και αδράνεια. Ο φόβος, η απογοήτευση και η έλλειψη ελπίδας έχουν δημιουργήσει μια κοινωνία που μοιάζει να αδιαφορεί για τα μεγάλα προβλήματα, όπως η δημογραφική κατάρρευση και η μετανάστευση νέων. Η ατομική διάλυση και η κοινωνική απάθεια καταδικάζουν τη χώρα να μην αντιδρά σε κρίσιμα ζητήματα που καθορίζουν το μέλλον της.
2. Ρήση Πολυβίου:
   «ἡ τῶν τέκνων ἀτεκνία καὶ ἡ προθυμία οὐ γεννᾶν.»
   «Η ατεκνία και η απροθυμία να γεννούν τέκνα.»
   Σήμερα: Η απροθυμία των νέων να δημιουργήσουν οικογένεια, λόγω οικονομικών δυσκολιών, ανασφάλειας και φόβου για το μέλλον, είναι το πιο σαφές δείγμα παρακμής στην Ελλάδα του 2025. Η υπογεννητικότητα έχει φτάσει σε κρίσιμο επίπεδο, με τον Δείκτη Γονιμότητας να παραμένει επικίνδυνα χαμηλός και τη δημογραφική ανανέωση να τίθεται σε άμεσο κίνδυνο. Η έλλειψη ελπίδας για το μέλλον της χώρας αποτυπώνεται στην έλλειψη εμπιστοσύνης στις επόμενες γενιές, ενώ οι πολίτες αδυνατούν να δουν πέρα από τις προσωπικές τους ανησυχίες.
3. Ρήση Πολυβίου:
   «τὸ παραπλήσιον τῆς ἐσχάτης ὀλιγανθρωπίας ἀθρόως ἐνέσκηψεν εἰς τὰς πόλεις.»
   «Το φαινόμενο της έσχατης ολιγανθρωπίας εισέβαλε μαζικά στις πόλεις.»
   Σήμερα: Η ερημοποίηση της υπαίθρου και η γεωγραφική συγκέντρωση πληθυσμού στις μεγάλες πόλεις είναι χαρακτηριστικά του σύγχρονου φαινομένου της «έσχατης ολιγανθρωπίας». Η ελληνική επαρχία γεμίζει άδειες και γερασμένες περιοχές, ενώ πόλεις όπως η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη διογκώνονται συνεχώς, χωρίς τη δυνατότητα να απορροφήσουν τον υπερπληθυσμό τους. Η συσσώρευση πληθυσμού στις πόλεις δημιουργεί νέες κοινωνικές εντάσεις και οικονομικές πιέσεις, ενώ η έλλειψη αναπτυξιακών υποδομών στην περιφέρεια περιορίζει την ευκαιρία για ανανέωση και βιώσιμη ανάπτυξη.
4. Ρήση Πολυβίου:
   «Ἀρχὴ τῆς παρακμῆς ἡ ἡδονὴ τῶν ἰδιωτικῶν συμφερόντων ὑπὲρ τοῦ κοινοῦ συμφέροντος.»
   «Αρχή της παρακμής είναι η προτίμηση των ιδιωτικών απολαύσεων έναντι του κοινού καλού.»
   Σήμερα: Η σύγχρονη κοινωνία χαρακτηρίζεται από τη ναρκισσιστική αποθέωση του ατομισμού. Οι πολίτες προτιμούν το προσωπικό βόλεμα από το κοινό καλό και τις συλλογικές προσπάθειες για τη βελτίωση της κοινωνίας και της χώρας. Η αντίληψη ότι το κράτος πρέπει να παρέχει, ενώ ο πολίτης αναμένει άμεσα οφέλη χωρίς να συνεισφέρει στο μέλλον της πατρίδας, είναι διάχυτη. Η προτεραιότητα στο ατομικό συμφέρον, σε βάρος του συλλογικού, έχει οδηγήσει σε αποσύνθεση των κοινωνικών δεσμών και σε αδυναμία συγκρότησης μιας ισχυρής εθνικής ταυτότητας.
5. Ρήση Πολυβίου:
   «Ἔθνος οὐχ οὕτως ἀπόλλυται ὑπὸ πολεμίων, ὡς ὑπὸ κακίας ἰδίων πολιτῶν.»
   «Έθνος δεν χάνεται τόσο από τους εχθρούς, όσο από τη δική του κακία.»
   Σήμερα: Η κρίση της ελληνικής κοινωνίας δεν προέρχεται μόνο από εξωτερικούς εχθρούς, αλλά κυρίως από εσωτερικές αδυναμίες: διαφθορά, ανικανότητα και έλλειψη εθνικής συνοχής. Οι εσωτερικές αντιφάσεις και οι συγκρούσεις εντός της κοινωνίας καθιστούν δύσκολη την επίτευξη κοινών στόχων και την ανασυγκρότηση του έθνους. Η υπονόμευση των θεσμών, η αδυναμία μεταρρυθμίσεων και η αναζήτηση προσωπικών συμφερόντων σε βάρος του κοινού καλού είναι παράγοντες που αποδυναμώνουν την ελληνική κοινωνία, καθιστώντας την ευάλωτη σε εξωτερικούς κινδύνους.

Τα Σύγχρονα Δεδομένα: Ένα Σοκαριστικό Παρόν

Το 2023, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛΣΤΑΤ), καταγράφηκαν 71.455 γεννήσεις και 128.101 θάνατοι, με αποτέλεσμα μια φυσική μείωση του πληθυσμού κατά 56.646 άτομα μέσα σε μόλις ένα έτος. Το ισοζύγιο γεννήσεων-θανάτων είναι σταθερά αρνητικό την τελευταία δεκαετία, με την ψαλίδα να ανοίγει επικίνδυνα χρόνο με τον χρόνο (healthreport.gr).

Ο δείκτης γονιμότητας – ο μέσος αριθμός παιδιών ανά γυναίκα – παραμένει εξαιρετικά χαμηλός, κινούμενος γύρω στο 1,3 – 1,4, πολύ κάτω από το όριο αναπλήρωσης του πληθυσμού που είναι 2,1. Η Ελλάδα κατατάσσεται πλέον ανάμεσα στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τη χαμηλότερη γονιμότητα (protothema.gr).

Παράλληλα, η γήρανση του πληθυσμού επιταχύνεται. Η αναλογία ηλικιωμένων (άνω των 65 ετών) προς τον ενεργό πληθυσμό αυξάνεται σταθερά, προκαλώντας τεράστια πίεση στα ασφαλιστικά ταμεία και υπονομεύοντας τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα της οικονομίας (maleviziotis.gr).

Οι Συνέπειες της Δημογραφικής Κατάρρευσης

Η πληθυσμιακή κατάρρευση δεν είναι ένα απλό στατιστικό γεγονός. Έχει βαριές κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές επιπτώσεις:

Πολιτιστική και Κοινωνική Αποσύνθεση: Η διάλυση των παραδοσιακών κοινοτήτων και η πολιτιστική απομόνωση μεγαλώνουν.

Οικονομική Στασιμότητα: Λιγότεροι νέοι σημαίνουν λιγότερη παραγωγικότητα, και επομένως αδύναμη οικονομική ανάπτυξη.

Ασφαλιστικό και Υγειονομικό Βάρος: Οι συνταξιούχοι αυξάνονται ενώ οι εργαζόμενοι μειώνονται, δημιουργώντας ένα εκρηκτικό πρόβλημα χρηματοδότησης των συντάξεων και της υγειονομικής περίθαλψης.

Απώλεια Εθνικής Δύναμης: Ο στρατηγικός ρόλος της χώρας, αλλά και η άμυνά της, επηρεάζονται άμεσα από την αποδυνάμωση του ανθρώπινου δυναμικού.

Προτάσεις για Δράση: Πώς να Αποφύγουμε την Ιστορική Κατάρρευση

1. Δημογραφική Πολιτική: Η ανάγκη για συνετή και ολοκληρωμένη δημογραφική πολιτική είναι επιτακτική. Εφαρμογή φορολογικών κινήτρων και προγραμμάτων για τις οικογένειες, καθώς και ενίσχυση των πολιτικών για την υποστήριξη των νέων ζευγαριών, είναι απαραίτητες για να ανατραπεί η πτωτική πορεία του πληθυσμού.
2. Ενίσχυση της Επαρχίας: Δημιουργία κέντρων επιχειρηματικότητας και ανάπτυξης στους αγροτικούς τομείς, καθώς και πολιτικές ενίσχυσης της τοπικής παραγωγής, θα μπορούσαν να συμβάλλουν στην αναστροφή της ερήμωσης της υπαίθρου.
3. Εθνικό Όραμα και Συνοχή: Η αναζωογόνηση της ελληνικής κοινωνίας απαιτεί τη δημιουργία ενός κοινού οράματος και την ενίσχυση της κοινωνικής αλληλεγγύης.
4. Ανάπτυξη Υποδομών και Τεχνολογίας: Επενδύσεις στην καινοτομία και τις πράσινες τεχνολογίες θα μπορούσαν να δημιουργήσουν νέες θέσεις εργασίας και να ενισχύσουν την ανταγωνιστικότητα της χώρας.
5. Ενίσχυση της Δημοκρατίας και των Θεσμών: Η αναβάθμιση της δικαιοσύνης και η ενίσχυση της διαφάνειας είναι κρίσιμες για τη συνοχή και ευημερία του έθνους.

---

Επίλογος:

Οι ρήσεις του Πολυβίου, αν και διατυπωμένες πριν από αιώνες, μοιάζουν να περιγράφουν με εκπληκτική ακρίβεια τις σύγχρονες κοινωνικές και δημογραφικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ελλάδα. Η αδράνεια, η ατομιστική προσήλωση, η υπογεννητικότητα και η εσωτερική αποδιοργάνωση είναι φαινόμενα που, όσο και αν φαίνονται απόμακρα από την αρχαιότητα, παραμένουν άκρως επίκαιρα. Η σύγχρονη Ελλάδα βρίσκεται σε μια κρίσιμη καμπή, όπου η ανασυγκρότηση και η υπέρβαση αυτών των προβλημάτων απαιτούν συλλογική δράση, αίσθημα εθνικής ευθύνης και, κυρίως, την αναγνώριση ότι τα προβλήματα δεν λύνονται μόνο από εξωτερικούς παράγοντες, αλλά και από τις δικές μας εσωτερικές δυνάμεις. Αν δεν αναγνωρίσουμε την ανάγκη για αλλαγή, ο κίνδυνος να βυθιστούμε σε μια παρακμή που θα είναι τελικά δικό μας έργο, θα παραμένει υπαρκτός. Είναι καιρός να επανεξετάσουμε τη θέση μας ως κοινωνία, να ενισχύσουμε τη συνοχή μας και να επενδύσουμε στο μέλλον της χώρας με τρόπο συλλογικό και υπεύθυνο.

της Κατερίνας Αμπατζή
Καθηγήτρια Ελληνικής Φιλολογίας

Πηγές:

1. Πολύβιος, Ιστορίαι, Βιβλία 1 και 6.
2. Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, Ρωμαϊκή Αρχαιολογία, Βιβλίο 1.
3. Θουκυδίδης, Ἱστορίαι, Βιβλίο 3, Κεφ. 82
4. ΕΛΣΤΑΤ (Στοιχεία Δημογραφίας 2024).
5. Eurostat, “Demographic outlook for the European Union” (2024).
6. Στατιστικά στοιχεία του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων της Ελλάδας, 2024.