Ιβάν ο Τρομερός: Ζωή, Θάνατος και το Χάος που Άφησε Πίσω

Reading Time: 3 minutes

Ο πρώτος Τσάρος της Ρωσίας

Ο Ιβάν Δ΄ Βασίλιεβιτς, γνωστός ως Ιβάν ο Τρομερός, γεννήθηκε το 1530 και στέφθηκε Τσάρος το 1547. Ήταν ο πρώτος ηγεμόνας που έλαβε τον τίτλο «Царь всея Руси» (Τσάρος πάσης Ρωσίας), προσδίδοντας στον εαυτό του θεοκρατική και απολυταρχική νομιμότητα. Πίστευε πως κυβερνούσε ως αντιπρόσωπος του Θεού επί της γης — πίστη που, όπως θα φανεί, έθρεψε τη μεγαλομανία και τη βία του.

Αυθεντική πηγή (επιστολή προς τον πρίγκιπα Αντρέι Κουρμπσκί, 1564):
«Εσύ αρνήθηκες να υπακούσεις στον Τσάρο, που ελέγχει τα πάντα με την ευλογία του Θεού· εγώ είμαι η πηγή του νόμου, της αλήθειας και της τιμωρίας. Εσύ είσαι σκόνη, κι εγώ είμαι το σπαθί που σε διαπερνά.»

---

Η Οπρίτσνινα: Ο τρόμος ως πολιτική

Το 1565 ο Ιβάν διέσπασε το κράτος σε δύο τομείς, δημιουργώντας την Οπρίτσνινα, μια ζώνη ανεξέλεγκτης εξουσίας. Οι Οπρίτσνικοι, μαυροφορεμένοι ιππείς με κρανία αλόγων στα κοντάρια, προέβαιναν σε εκτελέσεις και βασανισμούς όσων θεωρούνταν «προδότες του Τσάρου».

Αυθεντική πηγή (Χρονικό του Πσκοφ, 1570):
«Στο Νόβγκοροντ, οι άνδρες του Τσάρου μάζεψαν τους ανθρώπους με τα παιδιά τους, τους έδεσαν και τους πέταξαν στον ποταμό Βόλχοφ, τον οποίο βάψανε κόκκινο. Ο Τσάρος παρακολουθούσε από τον πύργο με ευχαρίστηση.»

Αυτό το κύμα τρόμου ήταν βαθιά προσωποκεντρικό: δεν είχε θεσμικά αντίβαρα και καμία αίσθηση κράτους δικαίου. Ήταν η προσωποποίηση της κρατικής βίας.

---

Παραφροσύνη, απομόνωση και πατροκτονία

Με το πέρασμα των ετών, ο Ιβάν εμφάνιζε συμπτώματα ψύχωσης και παρανοϊκής ιδεολογίας. Ήταν πεπεισμένος πως όλοι ήθελαν να τον προδώσουν. Το 1581, χτύπησε θανάσιμα τον γιο του Ιβάν Ιβάνοβιτς.

Αυθεντική πηγή (παπικός απεσταλμένος Αντόνιο Πόσσαβινο):
«Τον είδα με τα ίδια μου τα μάτια να κλαίει πάνω από το άψυχο σώμα του γιου του, λέγοντας “Τον σκότωσα με τα ίδια μου τα χέρια, γιατί τον αγάπησα περισσότερο απ’ όλους.”»

---

Η Περίοδος των Ταραχών (1584–1613): Το τίμημα της απολυταρχίας

Ο θάνατός του προκάλεσε την αποσταθεροποίηση του κράτους. Η διαδοχή του Φιοντόρ Α΄, διανοητικά ακατάλληλου, άνοιξε τον δρόμο για σφετερισμούς, ψευδο-διαδόχους (Ψευδο-Δημήτριους), εισβολές Πολωνών και Σουηδών και πείνα.

Η Ρωσία καταρρέει σε μια κατάσταση όπου κανένας θεσμός δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς έναν απόλυτο μονάρχη. Η περίοδος αυτή τελειώνει μόλις το 1613 με την άνοδο των Ρομανόφ.

---

Παραλληλισμοί με άλλες μορφές απολυταρχίας

1. Ιβάν και Λουδοβίκος ΙΔ΄ της Γαλλίας

Ο «Βασιλιάς Ήλιος» είπε «το κράτος είμαι εγώ». Ο Ιβάν δεν το είπε – το έκανε. Ο Λουδοβίκος κυβέρνησε μέσω ελέγχου των ευγενών και του θεάματος. Ο Ιβάν κυβέρνησε με αίμα, βασανιστήρια και απομόνωση.

2. Ιβάν και Ιωσήφ Στάλιν

Ο πιο ανησυχητικός παραλληλισμός. Και οι δύο:

• χρησιμοποίησαν μαζικό φόβο για εδραίωση της εξουσίας,
• είχαν παρανοϊκή εμμονή με τους “εσωτερικούς εχθρούς”,
• δεν εμπιστεύονταν κανέναν, ούτε τους πιο κοντινούς τους,
• προκάλεσαν καταστροφή του ίδιου του λαού που κυβέρνησαν.

Ο Στάλιν μάλιστα διέταξε την ανέγερση αγάλματος του Ιβάν, βλέποντας σ’ αυτόν τον ιστορικό του πρόγονο – έναν προφήτη της αυταρχίας.

---

Επίλογος: Ο τρόμος ως κρατική ιδεολογία

Ο Ιβάν ο Τρομερός υπήρξε σύμβολο της μετάβασης από μια φεουδαρχική Ρωσία σε μια συγκεντρωτική απολυταρχία. Η βία του δεν ήταν παροδική ή αμυντική· ήταν συνειδητή, θεσμική και εσωτερικευμένη.

Η εξουσία του γεννήθηκε από το χάος – και όταν έσβησε, το χάος επέστρεψε. Ίσως το πιο τρομακτικό μήνυμα που μας αφήνει, είναι ότι σε κοινωνίες χωρίς αντίβαρα και θεσμούς, ο άνθρωπος που υπόσχεται να τα βάλει όλα σε τάξη, μπορεί να τα τινάξει όλα στον αέρα.